به همین دلیل هم، از دیرباز در این شهر به‌ویژه اطراف حرم رضوی، مدارس علمیه متعددی ساخته شد که برخی از آن‌ها، مانند مدرسه عباسقلی‌خان، نواب، پریزاد، دو در، سلیمانیه و... همچنان باقی است و البته ما هم در صفحه رواق، به مناسبت‌های مختلف، بعضی از آن‌ها را به شما همراهان عزیز معرفی کرده‌ایم. با این حال، تاریخ مدرسه‌سازی در اطراف حرم مطهر، فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کرده است؛ در برخی دوره‌ها، ساخت مدارس شتابی گسترده پیدا می‌کرد و در بعضی زمان‌ها، تقریباً متوقف می‌شد. به دیگر سخن، نهضت مدرسه‌سازی در اطراف حرم مطهر، دوره‌های مختلفی را تجربه کرده است که بنا داریم در نوشتار امروز به بررسی آن بپردازیم.
نخستین گام‌ها
ساخت مدرسه در اطراف حرم رضوی سابقه‌ای به اندازه تاریخ اماکن متبرکه دارد؛ گزارش‌هایی از کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» و حتی متون تاریخی دوره غزنوی، مانند «تاریخ بیهقی» در اختیار داریم که نشان می‌دهد ساخت و اداره مدارس علوم دینی در اطراف حرم رضوی، حتی زمانی که مشهد از نظر جمعیتی گسترده هم نبود، مورد توجه قرار داشت. روایتی تاریخی از ساخت مدرسه توسط ابوالحسن عراقی، بانی مسجد «بالاسر» در دست است که شاید قدیمی‌ترین گزارش در این باره باشد. به احتمال زیاد، سادات موسوی که نخستین بار اداره امور اماکن متبرکه را در اختیار داشتند، به‌ویژه از دوره سید بدرالدین به بعد، در امر تأسیس مدارس مذهبی در اطراف حرم مطهر ورود پیدا کرده بودند؛ هرچند اسناد متقنی در این باره نداریم.
موج نخست: عصر گوهرشاد
نخستین موج نهضت مدرسه‌سازی در اطراف حرم رضوی را باید در دوره رونق فعالیت‌های عمرانی شهر مشهد، در قرن نُهُم هجری و عصر اُمرای تیموری جست‌وجو کنیم. در این دوره که ما آن را «عصر گوهرشاد» می‌نامیم، مدارس مشهوری مانند پریزاد (تأسیس: ۸۲۳)، دو در یا امیرسیّدی (تأسیس ۸۴۳) و مدرسه شاهرخی یا بالاسر (تأسیس: ۸۳۰) ساخته شد. با این حال به نظر می‌رسد تعداد این مدارس بسیار بیشتر از این مقدار بوده است، زیرا اقدام اُمرا و افراد متمول به ساخت چنین سازه‌هایی، عمدتاً با تأثیرپذیری از رفتار حاکمان دوران بود و چون شاهرخ و همسرش گوهرشاد و نیز فرزندان آن‌ها، در این امر فعالیت گسترده‌ای داشتند، می‌توان انتظار داشت حجم مدارس علمیه در اطراف حرم رضوی بسیار بیشتر از آن چیزی باشد که می‌اندیشیم.
موج دوم: عصر صفویه
با روی کار آمدن صفویه و رونق روزافزون شهر مشهد و برقراری امنیت نسبتاً پایدار در آن به واسطه ایجاد باروی مستحکم، توسعه مدارس نیز آغاز شد؛ توسعه‌ای که باید آن را موج دوم نهضت مدرسه‌سازی در اطراف حرم رضوی بدانیم. نکته جالب توجه در این دوره، نقش ویژه هندی‌ها در نهضت مدرسه‌سازی است؛ به این معنا که بیشتر مدارس بزرگ و فاخر این دوره، مانند خیرات‌خان، نواب و میرزاجعفر، به دست افراد هندی‌تبار یا ایرانیان مقیم هند بنا شد. بزرگ‌ترین مدارس علمیه مشهد، در موج دوم نهضت مدرسه‌سازی در اطراف حرم مطهر بنا شد؛ مدرسه عباسقلی‌خان (تأسیس: ۱۰۷۷) یکی از مشهورترین مدارس دوره صفویه و حال حاضر مشهد است که هنوز هم شکوه معماری و هنری را که در خدمت معنویت درآمده، نشان می‌دهد. از دیگر مدارس این دوره که امروزه از آن نشانی نیست و بیشتر آن‌ها در طرح توسعه اطراف حرم به‌ویژه در دهه ۱۳۱۰ش. تخریب و از صفحه تاریخ محو شده‌اند، می‌توان به مدرسه سمیعیه یا باقریه (تأسیس:۱۰۸۳)، سعدیه یا پایین‌پا (تأسیس: ۱۰۸۷)، بهزادیه یا حاج‌حسن (تأسیس: ۱۰۹۰) و مدرسه ابدال‌خان (۱۰۹۰) اشاره کرد که امروزه تنها معدود عکس‌هایی از ساختمان محوطه آن‌ها باقی است و البته، مشخصات این مدارس در کتاب‌های مربوط به تاریخ مشهد ثبت شده است.
موج سوم: دوران معاصر
موج سوم نهضت مدرسه‌سازی، در نیمه نخست دوره قاجار آغاز شد. هر چند در دوره نادرشاه، شاهد تأسیس تعدادی مدرسه هستیم که امروزه نشانی از آن‌ها در دست نیست. نخستین مدرسه این دوره توسط سلیمان‌خان اعتضادالدوله در حدود سال ۱۲۱۰ق. و دوران حکومت آقامحمدخان قاجار ساخته شد. مدرسه‌ای که امروزه باقی است و ما آن را با نام مدرسه سلیمانیه می‌شناسیم؛ هر چند بنای نخستین آن، مانند مدرسه نواب تخریب شده و بعدها آن را در مکانی غیر از مکان نخستین، تجدیدبنا کرده‌اند. با آغاز ساخت‌وسازهای گسترده در اماکن متبرکه، طی دوره فتحعلی‌شاه قاجار که منجر به ساخت بناهای مهمی مانند صحن نو (آزادی) شد، فعالیت‌های مدرسه‌سازی در اطراف حرم نیز افزایش یافت. مدرسه علینقی‌میرزا (تأسیس: ۱۲۳۷) یکی از نخستین مدارس موج سوم نهضت مدرسه‌سازی است که توسط شاهزاده علینقی‌میرزا، فرزند فتحعلی‌شاه که چند سالی حاکم خراسان بود، ساخته شد. این مدرسه امروزه بخشی از رواق دارالذکر در حرم رضوی است. به جز این‌ها، مدارس کوچک بسیاری در این دوره تأسیس شد که مؤلف کتاب «یادگار طوس»، در سال ۱۳۴۹ش. از آن‌ها به عنوان هفت مدرسه تخریب شده یاد کرده است؛ مدارسی که به احتمال زیاد همگی در دوره قاجار و موج سوم مدرسه‌سازی در اطراف حرم رضوی ساخته شدند و البته، تاریخ ساخت آن‌ها دقیقاً معلوم نیست؛ مدرسه حاج‌آقاجان (در قبرستان قتلگاه و مکان فعلی بازارچه حاج‌آقاجان)، مدرسه حاج رجبعلی (متعلق به بخارایی‌ها و در کوچه قدیمی تپه‌خاک)، مدرسه سبزواری‌ها (در حاشیه قتلگاه)، مدرسه چهارباغ (نام دقیق آن معلوم نیست)، مدرسه ملاتاجی (جنب ایوان عباسی؛ امروزه بخشی از کتابخانه است)، مدرسه نو یا حاج‌صالح (ابتدای خیابان تهران) و مدرسه مهدی‌خان. ویژگی عمومی این مدارس، صحن کوچک و ظرفیت محدود آن‌ها برای جذب طلاب بود. با این حال، کثرت مدارس علمیه در اطراف حرم مطهر، نشان از رونق ترویج آموزه‌های اهل‌بیت(ع) دارد؛ رونقی که تا امروز برقرار است و در پرتو آن، عالمان بسیاری پرورش یافته‌اند.
نظر شما